Dzieje wojny trojańskiej

Parys

• syn króla Troi – Priama¹
• żona władcy miała sen, iż urodziła żagiew, która zapali całe miasto i doprowadzi do zguby państwo

• chcąc uniknąć spełnienia się przepowiedni, porzucono noworodka w górach, gdzie zajął się nim pasterz
• Parys wyrósł na silnego i urodziwego młodzieńca, który nie znał swego prawdziwego pochodzenia
• w Troi odbywały się tradycyjne igrzyska
• wziął w nich udział Parys – zwyciężył, zjednując sobie dwór królewski
• został rozpoznany przez Kasandrę², a rodzice zapomnieli o sennej wróżbie
• mit o Parysie
• na zaślubiny morskiej boginki Tetydy³ z królem tesalskim Peleusem nie zaproszono boginki niezgody – Eris⁴

• podczas uczty, w której uczestniczyli wszyscy bogowie, zjawiła się Eris, rzucając na stół jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”
• Hera⁵, Atena⁶ oraz Afrodyta⁷ pokłóciły się o wyłączne prawo do tytułu „najpiękniejszej”
• Zeus na sędziego w sporze wyznaczył młodego pasterza – Parysa
• podczas konkursu każda z trzech bogiń obiecywała mu (w zamian za złote jabłko) coś innego:

• Hera – władzę i bogactwo
• Atena – mądrość
• Afrodyta – najpiękniejszą kobietę mieszkającą w dalekiej Sparcie – Helenę⁸
• Parys oddał złote jabłko bogini miłości

przyczyny wojny

• Parys przystąpił do realizacji obietnicy Afrodyty – wyruszył statkami do Sparty
• władca Menelaos serdecznie gościł syna Priama, a ten, nie bacząc na święte prawo gościnności – porwał jego żonę Helenę

• w Grecji zawrzało oburzeniem
• zmobilizowano wojska

przygotowania do wojny

• na czele greckiej armii stanął Agamemnon⁹ – brat Menelaosa¹⁰
• pojawili się najsłynniejsi wodzowie

• olbrzym Ajaks¹¹
• Diomedes¹²
• starzec Nestor¹³
• Odyseusz¹⁴ z Itaki
• Idomeneus¹⁵ z Krety
• brakło tylko Achillesa, a według przepowiedni Grecy nie mogli zwyciężyć Trojan bez jego udziału
• matka ukryła Achillesa w przebraniu niewieścim, ale sprytny Odys odnalazł go w pałacu Likomedesa (wśród jego córek)

Tak wygląda wstęp do wydarzeń, które – jak później udowodnił Henryk Schliemann¹⁶ – wcale nie były fikcją

najważniejsze epizody działań wojennych

• cisza morska – statki nie mogą wypłynąć na wojnę
• próba złożenia ofiary z życia córki Agamemnona – Ifigenii
• interpretacja wróżby o gnieździe z 8 wróblami i dziewiątą matką przez Kalchasa¹⁷
• odmowa wydania posłom greckim Heleny
• pojedynki pomiędzy wojownikami na równinie trojańskiej, niedaleko rzeki Skamander¹⁸
• spór o brankę Bryzeidę między Achillesem a dowódcą wojsk greckich
• odmowa udziału w wojnie przeciw Trojańczykom przez Achillesa
• pojedynek przyjaciela Achillesa – Patrokla¹⁹ z Hektorem – synem króla Priama
• walka syna Peleusa (w zbroi wykonanej przez Hefajstosa) z Hektorem – zbezczeszczenie zwłok królewskiego syna
• wykupienie syna przez Priama – pod osłoną nocy
• śmierć Achillesa ugodzonego w piętę
• zgon Parysa – Helena zostaje żoną jego brata, Deifoba
• umożliwienie przez Helenę kradzieży palladionu²⁰
• pozorowane odpłynięcie Greków spod Troi

• na równinie porzucili tylko drewnianego konia
• prośby kapłana Laokoona²¹, aby zniszczyć konia, który może być podstępem Greków, nie zostały wysłuchane
• prawdopodobnie za sprawą nieprzychylnej Trojanom Ateny Laokoon i jego dwaj synowie zginęli uduszeni przez dwa morskie węże
• w przypływie euforii z odniesionego zwycięstwa konia wprowadzono do miasta

• daremnie próbowała temu przeszkodzić Kasandra, siostra Hektora, wypowiadając w przestrodze słowa złej wróżby
• podczas świętowania triumfu – w nocy – z konia wydostała się drużyna pod dowództwem Odysa, pomysłodawcy podstępu
• po otwarciu bram miasta zaczęła się rzeź mieszkańców

• bogowie zapomnieli o Trojańczykach oraz ich państwie
• zginęła rodzina Priama – miasto uległo zagładzie
• bogini Afrodyta pogodziła Helenę z Menelaosem

Utrwal terminy

palladion – posąg Ateny znajdujący się w Troi; według legendy – dopóki będzie w mieście, nie zostanie ono pokonane

self-made man – człowiek samodzielnie idący przez życie; osoba zdana tylko na siebie, zawdzięczająca sukcesy oraz wybitne osiągnięcia własnej pracy i talentowi – nie pochodzeniu

W literaturze i sztukach pięknych

• Grzegorz Franczak, „Podsumowanie wojny trojańskiej” (wiersz)
• Anna Kamieńska, „Rozterka Kasandry” (wiersz)
• Jan Kochanowski, „Odprawa posłów greckich” (dramat)
• „Laokoon” (rzeźba grecka)
• Skamander – ugrupowanie poetyckie w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce
• Wisława Szymborska, „Monolog dla Kasandry” (wiersz)

Homeryckie boje w „Iliadzie”

Homer

• żył najprawdopodobniej w VIII wieku p.n.e.
• współcześni nazywali go „Poetą” (Safonę „Poetką”) – w dowód uznania literackiej wielkości
• nie posiadamy wielu informacji o jego życiu
• „homer” znaczy „ten, który idzie za kimś” lub „ślepiec”
• prawdopodobnie był ślepcem – tak przedstawia go jedna z rzeźb

• często się mówi, że dał Grekom bogów (uporządkował mity)
• pochodzenie
• język jego dzieła pozwala domniemać, że pochodził z Azji Mniejszej
• posługiwał się dialektem jońskim²² z domieszką eolskiego²³
• był tak sławny, iż 7 miast toczyło spór o jego pochodzenie

poglądy uczonych na autorstwo „Iliady” oraz „Odysei”

• unitaryści – obie epopeje są autorstwa jednego, genialnego autora – Homera
• pluraliści

• Homer nie istniał
• teksty mu przypisywane są zlepkiem różnych utworów
• wykonywali je aojdowie w ciągu wielu lat
• później zostały zebrane w jedną epopeję

• separatyści – autorami obu epopei są dwaj różni, równie genialni autorzy
• współczesne badania, do których włączono komputery – wskazują na:

• czas powstania – VIII w. p.n.e.
• fakt, że stworzył je jeden człowiek – aojd²⁴, wędrowny pieśniarz
• to, że autor relacjonuje fakty, wydarzenia, które miały miejsce 400–500 lat wcześniej

Grecja w czasach akcji epopei

• epoka brązu (oręż wojenny wykonany jest z tego materiału)
• świat kultury mykeńskiej
• Grecja zespołem drobnych królestw – dziedziczność władzy
• społeczeństwo mocno zróżnicowane ekonomicznie, kulturalnie, społecznie oraz politycznie
• w życiu publicznym dominują mężczyźni
• liczą się ich wielkie, doniosłe czyny żołnierskie

• kobiety pełnią rolę drugorzędną, upiększającą świat mitów, polityki i życia mężczyzn
• Grecy są ludźmi morza – stąd wspaniała umiejętność żeglowania
• na lądzie walczą m.in. przy pomocy rydwanów

„Iliada”

• powstała prawdopodobnie na przełomie IX i VIII wieku p.n.e.
• utrwalono ją na piśmie pod koniec VI wieku p.n.e. za czasów panowania Pizystrata²⁵
• epos składa się z 24 pieśni, które poprzedza inwokacja
• technika pisarska

• in medias res – bezpośrednie wprowadzenie w ciąg wydarzeń, gdy akcja jest w pełni i dynamicznie rozwinięta
• posługiwanie się heksametrem
• stałe epitety bohaterów
• zindywidualizowanie stylu wypowiedzi
• o ponadczasowości tekstu świadczy:

• tęsknota ludzka za wielkością
• dążenie do bohaterstwa
• chęć dzielenia nietuzinkowego losu
• ukazanie słabości i mocy człowieka
• rozpacz oraz samotność ludzi wobec wyzwań historii, losu, przyszłości
• w postępowaniu bohaterów każdy może odnaleźć siebie

treść „Iliady”

• akcja trwa 49 dni (w innych opracowaniach 52)
• Homer wprowadza jeden epizod i jeden wątek (spór Achillesa i Agamemnona o brankę Bryzeidę)
• dalsze wydarzenia

• Achilles nie bierze udziału w walce
• Patrokles (w zbroi Achillesa) ginie z rąk Hektora
• wykucie wspaniałej tarczy dla oszalałego z rozpaczy syna Tetydy
• Achilles wygrywa pojedynek z Hektorem
• Priam wykupuje za złoto zwłoki swego bohaterskiego syna
• epopeję kończy pogrzeb Hektora

ciekawe fragmenty epopei

• Pieśń I

• inwokacja²⁶ „Gniew, bogini, opiewaj Achillesa…”
• boginią jest muza podsuwająca temat twórcom
• Pieśń XVIII

• wykonanie przez Hefajstosa tarczy Achillesa, która składała się z pięciu nałożonych na siebie okręgów o zmniejszającej się średnicy
• na obwodach okręgów znajdowało się dziesięć scen (m.in.):

• korowód taneczny
• sceny pasterskie
• praca na roli – pory roku
• pokój społeczny – sąd – wojna
• w centrum tarczy umieszczono kosmos, a na zewnątrz znajdował się Okeanos
• Pieśń XXII

• pojedynek Achillesa z Hektorem
• bohaterami są herosi

cechy bohaterów epopei

• decyzje o ich losach podejmują bogowie
• bohaterowie homeryccy są piękni, wysocy, zachwycający swą fizycznością i wytrzymałością
• kobiety zachowują świeżość urody mimo upływu czasu (przykład Heleny)
• bohaterowie kochają życie, ojczyznę, honor i sławę
• Homer nie głosi pochwały wojny – jedynie heroizuje poświęcenie, ofiarę życia w obronie ojczyzny oraz czci człowieczej
• tragiczny heroizm homeryckich postaci polega na tym, że walczą do końca – często wbrew bogom – tylko po to, aby nie utracić własnej godności

Utrwal terminy

amfibrach – v _ v (_ ┴ _) stopa metryczna składająca się z dwóch sylab krótkich i jednej długiej, akcentowanej

aojdowie – wędrowni twórcy w starożytnej Grecji; śpiewacy, często improwizowali lub odtwarzali inne teksty znane i popularne w tym czasie

daktyl – _ v v (┴ _ _) stopa metryczna składająca się z jednej sylaby długiej, akcentowanej, i dwóch krótkich, które mogą być ściągnięte w jedną długą

epopeja – długi, zwykle wierszowany utwór; ukazuje dzieje bohaterów LUB grup społecznych na tle ważnych i przełomowych wydarzeń historyczno-społecznych; bohaterowie są mocno związani ze środowiskiem, podlegają ocenie moralnej; narrator ujawnia się w inwokacji; styl wypowiedzi jest patetyczny; utwór zawiera dużo realistycznych opisów, w tym szczegółów

heksametr – w poezji antycznej sześciostopowy wiersz stosowany także w epice; wersy liczą od 12 do 17 sylab

in medias res – wprowadzenie od razu w środek toczącej się już akcji

kenotaf – symboliczny grobowiec dla uczczenia pamięci ludzi, których zwłok nie odnaleziono, dosł. „próżny” grób

porównanie homeryckie – człon drugi jest rozwinięty w formę obrazu poetyckiego, często stanowi miniaturowy opis lub opowiadanie

stopa – najmniejsza część wersu składająca się z kilku sylab (długich – akcentowanych i krótkich – nieakcentowanych); przykłady: amfibrach, daktyl

W literaturze i sztukach pięknych

• Wystan Hugh Auden, „Tarcza Achillesa” (wiersz)
• Tadeusz Gajcy, „Homer i orchidea” (dramat)
• Zbigniew Herbert, „O Troi” (wiersz)
• Jan Lechoń, „Iliada” (wiersz)
• Osip Mandelsztam, „xxx” („Długa bezsenność. Homer”), (wiersz)
• Jan Bolesław Ożóg, „Homer” (wiersz)
• Warłam Szałamow, „Homer” (wiersz)
• Wisława Szymborska, „Spis ludności” (wiersz)
• Philipp Vandenberg, „Skarb Priama. Życie Henryka Schliemanna. Historia odkrycia Troi” (W-wa 1997)
• Stanisław Witkiewicz, „Sabała – Homer góralszczyzny” (cytat)

Powrót Odysa do Itaki

dzieje

• Odys był władcą kamienistej wyspy Itaki
• kiedy wybuchła wojna przeciwko Trojańczykom, żona Penelopa urodziła mu syna – Telemacha
• początkowo udawał szaleńca, aby nie walczyć, lecz podstęp wykryto

• o zagładzie Troi, gdy bohaterowie zaczęli się rozjeżdżać do swoich domów – Odys był przekonany, że i jego powrót potrwa krótko
• stało się inaczej – podróż do Itaki przedłużyła się do 10 lat
• etapy podróży

• kraj Lotofagów
• pieczara Polifema
• pobyt na wyspie króla wiatrów Eola
• wybrzeże dzikich Lajstrygonów
• wyspa czarodziejki Kirke
• kraina Kimeryjczyków, do której słońce nie ma dostępu
• podziemia Hadesu i przepowiednia Tejrezjasza: „(…) u kresu szczęśliwej starości (…) oczekiwać będziesz słodkiej śmierci, która do ciebie wyjdzie z morza.”
• wyspa syren
• cieśnina między Scyllą a Charybdą
• wyspa Trinakia, gdzie pasły się święte stada Heliosa
• kara Zeusa za zjedzenie wołów boga – podczas burzy giną wszyscy towarzysze Odysa
• przybycie rozbitka do groty nimfy Kalipso (gościł u niej 8 lat)
• epizod z królewną Nauzykaą, mieszkającą na Scherii – wyspie Feaków
• dotarcie do Itaki wraz z bogactwami, które otrzymał od króla Feaków Alkinoosa
• zjawienie się Odysa we własnym pałacu królewskim w przebraniu nędzarza
• zwycięstwo w konkursie łuczniczym – pokonanie zalotników do ręki Penelopy
• po dwudziestu latach rozłąki Odyseusz daje się rozpoznać

• ojcu Laertesowi
• małżonce Penelopie
• dwudziestoletniemu synowi Telemachowi

symbole

• odyseja – pełna przygód i przeszkód długotrwała podróż
• Penelopa – wierna małżonka
• Itaka – miejsce bezpieczne, do którego zawsze można wrócić
• dom – cel, do którego się zmierza
• Telemach – kochający i czekający syn, miłość synowska
• Eumajos – wierny sługa
• Argos – stary i poczciwy pies

bracia Wolff ustalili w opracowaniu „Droga Odyseusza” miejsca i trasę podróży Odyseusza:

• kraj Lotofagów – Dżerba (północna Afryka)
• wyspa Cyklopów – północne wybrzeże Tunezji
• wyspa Eola – Malta
• kraj Lajstrygonów – zachodni brzeg Sycylii
• wyspa czarownicy Kirke – wyspa Ustica na Morzu Tyrreńskim
• kraj Kimerów – obszar na wschód od Palermo
• wyspa Syren – wyspa Punta del Faro
• incydent z wołami Heliosa – teren niedaleko Messyny
• Itaka istnieje naprawdę, przyciągając wielu współczesnych podróżnych – turystów

Utrwal terminy

cyklop – w mitologii greckiej olbrzym o jednym oku znajdującym się pośrodku czoła; przenośnie: ktoś posiadający ogromną siłę, gigantyczną moc

Telegonos – syn Kirke i Odysa; przybył z morza i zabił włócznią, nie wiedząc w kogo naprawdę godzi, swego ojca – Odyseusza

W literaturze i sztukach pięknych

• Jerzy Andrzejewski, „Nikt” (powieść)
• Gabriel Faure, „Penelopa” (opera, 1913)
• Ireneusz Iredyński, „Ulisses” (liryk)
• Maria Kuncewiczowa, „Różne odyseje” (esej z tomu Natura)
• Ludwik Hieronim Morstin, „Penelopa” (dramat)
• Leopold Staff, „Odys” (wiersz)
• Maryla Wolska, „Penelope” (wiersz)

Opowieść o tułaczce – „Odyseja”

„Odyseja”

• epopeja składa się z 24 pieśni
• powstała w I połowie VIII wieku p.n.e.
• zapisana została w tym samym czasie co „Iliada”
• Homer mocno wierzył w to, że opisuje świat prawdziwy, historycznie istniejący
• punktem wyjścia do rozpoczęcia akcji jest pobyt Odysa u Feaków
• wprowadzona zostaje retrospekcja oraz narracja w 1. osobie liczby pojedynczej
• akcja trwa 40 dni

kompozycja epopei

• Pieśni I–IV
• Telemach udaje się na poszukiwanie ojca
• Pieśń V–VIII
• narrator relacjonuje dzieje Odysa i pobyt u Feaków
• Pieśni IX–XII
• relacja Odysa
• Pieśni XIII–XXIV
• narrator relacjonuje przewiezienie go na Itakę – aż po finał, gdy zwycięża zalotników z pomocą syna Telemacha

Odys jest

• frapującym²⁷ narratorem, obserwatorem i człowiekiem
• „soczewką” skupiającą dzieje, biografie i charaktery ludzkie
• postacią, która nie tylko poznaje nowy świat i ludzi, ale dowodzi wierności sobie oraz konsekwentnie zmierza do celu
• odrzuca nieśmiertelność – w Hadesie spotyka się z Achillesem, który twierdzi, że lepiej być w świecie żywych najniższym sługą niż władcą w podziemiach
• jego losom sprzyja Atena, zaś Posejdon jest bogiem mu nieprzyjaznym
• postacią stanowiącą w kulturze i sztuce topos wędrowca i wędrówki

wybrane pieśni

• IX – „W jaskini Kyklopa”
• słynny fortel Odysa, który podaje cyklopowi swoje imię „Nikt”
• gdy Odys wypalał cyklopowi oko, towarzysze nie przyszli mu z pomocą, gdyż słyszeli jedynie jego wycie: „Nikt mnie morduje”
• X – „Kirke”

• słynna scena zaklęcia towarzyszy Odysa w świnie i podania im usypiającego napoju
• władca Itaki pomógł przyjaciołom przy pomocy fortelu²⁸

cechy epopei

• ma ona charakter baśniowy
• jest pełna przygód, dowcipu
• bogowie mają mniejszy wpływ na losy ludzi – występują też jako strażnicy moralności
• inny niż w „Iliadzie” typ heroizmu
• akcja jest opóźniana (retardacja)
• twierdzi się, że w dziejach Odysa zawarta jest odwieczna tęsknota człowieka za poznaniem nowego, nieznanego świata

przymioty człowieka, którego uosobieniem jest Odyseusz

• zdrada
• odwaga
• zachłanność
• podstępność
• fantazja
• żądza przygód
• bujna wyobraźnia
• refleksyjność
• brak panicznego strachu przed bogami
• liczenie się z opinią i wolą boską
• wiara w przeznaczenie
• pragnienie sławy
• chęć spełnienia się w życiu rodzinnym

dzięki temu los Odysa jest wielką metaforą losu ludzkiego

Utrwal terminy

everyman – każdy z nas; jeden z nas

fama – rozgłos, plotka docierająca do wielu osób; informacja o kimś lub czymś; w literaturze greckiej bogini ze skrzydłami i ogromną ilością uszu i ust

mentor – wychowawca Telemacha; doświadczony nauczyciel, doradca, człowiek o wielkim zasobie wiedzy

retrospekcja – cofnięcie się pamięcią w przeszłość, wspomnienie z czasu przeszłego; odwołanie się do wcześniejszych wydarzeń; technika narracji stosowana w filmie, literaturze, dramacie współczesnym

W literaturze i sztukach pięknych

• Dosso Dossi, „Czarodziejka Kirke” (obraz, 1525)
• „Góry o zmierzchu”, film fab. Polska, reż. Krzysztof Zanussi (1970)
• Mieczysław Jastrun, „Podobny do bogów” (wiersz)
• James Joyce, „Ulisses” (powieść)
• Jan Parandowski, „Nauzykaa” (utwór prozatorski)
• Julian Tuwim, „Odyseusz” (wiersz)

1Priam – (mit. gr.) król Troi, mąż Hekuby, z którą miał 19 dzieci (z innych żon miał jeszcze 21 dzieci), m.in. Hektora, Parysa, Kasandrę i Poliksenę; przedstawiony przez Homera m.in. we wzruszającej scenie wykupywania zwłok Hektora od Achillesa.

2Kasandra, Aleksandra – (mit. gr.) córka Priama, króla Troi, i Hekuby; ukochana Apollina, od którego otrzymała dar wieszczy; ponieważ nie odwzajemniła jego uczucia, ukarał ją tak, że nikt nie wierzył jej przepowiedniom; po zdobyciu Troi stała się branką Agamemnona, zamordowana wraz z nim przez Klitajmestrę i Egista; Klitajmestra – (mit. gr.) małżonka Agamemnona, siostra Heleny i Dioskurów; wg wersji zachowanej w dziełach tragików greckich Klitajmestra, mszcząc się za doznane krzywdy (Ifigenia), wspólnie z Egistem zamordowała męża; obydwoje zginęli z ręki Orestesa, syna Klitajmestry; Egist, Ajgistos – (mit. gr.) syn Tyestesa, brat Atreusa, kochanek żony Agamemnona, Klitajmestry i jej wspólnik w podstępnym zgładzeniu męża; zabity przez Orestesa, syna Agamemnona; Dioskurowie – Kastor i Polluks (mit. gr.) synowie Zeusa (gr. Dioskouroi) i Ledy, bracia Heleny trojańskiej i Klitajmestry; uczestnicy m.in. wyprawy Argonautów i łowów kalidońskich; po śmierci Kastora, Zeus obu braci umieścił na niebie jako konstelację; czczeni jako pomocnicy w walce (Kastor – znakomity jeździec, Polluks – pięściarz), a zwłaszcza jako opiekunowie żeglarzy; Ifigenia – (mit. gr.) córka Agamemnona i Klitajmestry, siostra Elektry i Orestesa; złożona przez ojca w ofierze przed wyprawą do Troi, została w ostatniej chwili uratowana przez Artemidę i zabrana jako kapłanka na Taurydę (Krym); uciekła stamtąd do Grecji z Orestesem przybyłym z polecenia wyroczni po posąg bogini; Argonauci – (mit. gr.) 50 bohaterów greckich (Herakles, Kastor i Polluks, Orfeusz, Tezeusz i in.), którzy na statku Argo pod wodzą Jazona wyruszyli do Kolchidy po „złote runo” cudownego barana; kalidońskie łowy – (mit. gr.) łowy na ogromnego dzika zesłanego przez Artemidę na kraj króla Kalidonu (Etolia), Ojneusa, który nie złożył bogini należnych jej ofiar; wzięli w nich udział najsłynniejsi herosi greccy oraz syn króla, Meleager.

3Tetyda, Thetis – (mit. gr.) najsłynniejsza z Nereid; wobec przepowiedni, że urodzi syna silniejszego od ojca, Zeus i Posejdon, ubiegający się o jej względy, zrezygnowali ze współzawodnictwa i wydali ją za Peleusa; z małżeństwa tego urodził się Achilles; Nereidy – (mit. gr.) nimfy morskie; córki Nereusa, opiekunki żeglarzy; Nereus – (mit. gr.) bóstwo morskie, starsze od Posejdona; mądry i życzliwy opiekun żeglarzy; miał dar przemieniania swojej postaci.

4Eris – (mit. gr.) bogini niezgody, siostra Aresa; wg Hezjoda córka Nocy i matka m.in. Nędzy, Oszustwa, Zbrodni; nie zaproszona zjawiła się na weselu Peleusa i Tetydy i, rzuciwszy między boginie jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”, wywołała spór między Herą, Ateną i Afrodytą, który rozstrzygnął Parys; erystyka – (gr.) sztuka prowadzenia sporów, dyskusji; umiejętność takiego argumentowania, by wykazać słuszność głoszonego poglądu lub bronionej tezy i przekonać o tym adwersarza albo też obalić pogląd (tezę) przeciwnika.

5Hera – (mit. gr.) bogini małżeństwa i wierności małżeńskiej; opiekunka kobiet zamężnych; wg Hezjoda córka Kronosa i Rei, siostra i małżonka Zeusa (ich „święte gody” obchodzono w niektórych miastach greckich na wiosnę); matka Aresa, Hefajstosa i Hebe; uchodziła m.in. za zazdrosną i mściwą, zwłaszcza w stosunku do swych rywalek (Io, Latony, Semele); atrybuty Hery – paw i kukułka, zwierzę ofiarne – krowa; jednym z głównych miejsc kultu Hery było Argos; w mitologii rzymskiej – Junona.

6Atena, Pallas Atena, Pallada – (mit. gr.) prastara bogini władców i ich pałaców położonych na akropolach miast; później jako Atena Polias [‘opiekunka miasta’]; dziewicza (Partenos) bogini mądrości; opiekunka małżeństwa, utożsamiana z rzym. Minerwą; w przeciwieństwie do Aresa, patronka wojny sprawiedliwej, strategii, taktyki i podstępów wojennych (Atena Areja, Atena Promachos); sprzyjała wszelkim sztukom i kunsztom (Atena Ergane ‘robotnica’); uważana za patronkę wszelkich zajęć typowych dla cywilizacji ludzkiej; opiekunka bohaterów, m.in. Bellerofonta, Perseusza, Heraklesa, Jazona i Odyseusza; umiłowana córa Zeusa (miała prawo do noszenia egidy i ciskania piorunów), z którego głowy wyskoczyła w pełnej zbroi, w chwili narodzin; naczelne bóstwo Aten (Partenon), które zdobyła w rywalizacji z Posejdonem; ku jej czci obchodzono święta: Plynteria, Arreforia i najwspanialsze – Panatenaje.

7Afrodyta – (mit. gr.) bogini miłości i piękna, utożsamiana z rzymską Wenus; jedno z głównych bóstw panteonu greckiego; pewne cechy Afrodyty wskazują na jej wschodnie pochodzenie (Asztarte); Afrodyta roztacza opiekę nad kochankami (Jazon i Medea) i ucieleśnia zmysłowe piękno, któremu każdy musi ulec (Hipolit, Pazyfae); wg jednej z wersji miała powstać z piany morskiej [gr. aphrós] zroszonej krwią okaleczonego boga nieba, Uranosa (Afrodyta Urania), wg innej, była córką Zeusa i Dione, boginią miłości zmysłowej, powszechnie spotykanej (Afrodyta Pandemia); obok żeńskiego pojawia się też aspekt męski Afrodyty (kult brodatej Afrodyty i męskiego Afroditosa); atrybuty Afrodyty: przepaska i zwierciadło, róża i mirt, gołąb i wróbel, łabędź, zając i kozioł; czczona głównie na Cyprze (sanktuaria w Pafos i Amathus), w Azji Mniejszej, Atenach (tzw. świątynia Afrodyty i Erosa w ogrodach), południowej Italii i na Sycylii. Najsłynniejsze przedstawienia Afrodyty w sztuce greckiej to: „Afrodyta z Knidos” Praksytelesa z IV w., „Afrodyta Medycejska”, „Afrodyta Kapitolińska” oraz „Afrodyta z Melos” („Wenus z Milo”); w sztuce nowożytnej temat podejmowany m.in. przez S. Botticellego, Tycjana, Tintoretta; Asztarte – (gr.) Astarte, syryjska Atargatis, mitologiczna fenicka postać bogini Isztar; bóstwo miłości i płodności, dziewicze, a jednocześnie czczone jako bogini-matka; opiekunka wojowników; z kultem Asztarte łączyła się prostytucja sakralna; Grecy utożsamili z Asztarte Afrodytę i przejęli również mit o Adonisie; Adonis – (mit. gr.) bóstwo pochodzenia syryjskiego, ukochany Afrodyty; rozszarpany przez dzika; za zgodą Zeusa wracał co pół roku na ziemię; symbol rozkwitu i zamierania przyrody; kult Adonisa rozprzestrzenił się w epoce hellenistycznej w krajach śródziemnomorskich; Jazon – (mit. gr.) wódz wyprawy Argonautów; syn Ajzona, króla Jolkos w Tesalii; chcąc odzyskać tron utracony przez ojca, zobowiązał się odebrać od króla Kolchidy złote runo (Fryksos i Helle); pomogła mu w tym Medea, którą później poślubił, lecz wkrótce porzucił dla innej; Medea – (mit. gr.) czarodziejka, córka króla Kolchidy, Ajetesa, właściciela złotego runa; Medea zakochawszy się w Jazonie, umożliwiła mu zdobycie runa i uciekła z dowodzonymi przez niego Argonautami, broniąc ich przed pościgiem ojca; porzucona przez Jazona zabiła rywalkę oraz swoje dzieci i uciekła do Aten; stąd została wypędzona za próbę zabicia Tezeusza; Fryksos i Helle – (mit. gr.) dzieci Atamasa, króla Orchomenos (lub Teb), i Nefele; prześladowane przez macochę, uciekły do Kolchidy na cudownym baranie o złotym runie; Helle w drodze utonęła, Fryksos zaś, po przybyciu na miejsce, złożył Zeusowi barana w ofierze, a jego runo podarował królowi Kolchidy – Ajetesowi; zdobycie złotego runa stało się celem wyprawy Argonautów; Hipolit, Hippolitos – (mit. gr.) syn Tezeusza i Amazonki Melanippe; czciciel bogini Artemidy; zajęty łowami, lekceważył Afrodytę, za co bogini zemściła się, wzniecając w sercu Fedry, drugiej żony Tezeusza, namiętność do niego; Hipolit odtrącił miłość macochy, która z zemsty oskarżyła go przed ojcem o nastawanie na jej cześć; rozgniewany Tezeusz zwrócił się do swego ojca, Posejdona, aby spowodował jego śmierć; Hipolit jest symbolem męskiej aseksualności i dzikości niechętnej małżeństwu oraz życiu rodzinnemu; Pazyfae, Pasyfae – (łac. Pasiphae, mit. gr.) małżonka Minosa, córka Heliosa, matka m.in. Ariadny, Fedry oraz Minotaura; Minos – (mit. gr.) legendarny król Krety i jej prawodawca, syn Zeusa i Europy, mąż Pazyfae, matki Minotaura, ojciec m.in. Ariadny i Fedry; po śmierci sprawował w Hadesie (oprócz Eaka i Radamantysa) sądy nad duszami zmarłych; Minotaur – (mit. gr.) półbyk, półczłowiek, syn Pazyfae i byka zesłanego przez Posejdona na Kretę; trzymany w Labiryncie i żywiony ludzkim mięsem; zabity przez Tezeusza; Ariadna – (mit. gr.) córka Minosa, króla Krety, i Pazyfae, siostra Fedry; dzięki kłębkowi nici otrzymanemu od Ariadny (nić Ariadny), Tezeusz, po zabiciu Minotaura, mógł wyjść z Labiryntu; Ariadna, porzucona przez Tezeusza na wyspie Naksos, w drodze powrotnej z Aten została poślubiona przez Dionizosa; jego dar ślubny, piękny diadem Ariadny, przeniósł Zeus między gwiazdy; Fedra – (mit. gr.) druga żona Tezeusza, córka króla Krety Minosa i Pazyfae, siostra Ariadny; zakochana bez wzajemności w swym pasierbie, Hipolicie, oskarżyła go fałszywie przed mężem o nastawanie na jej cześć, czym pośrednio przyczyniła się do jego śmierci; Dione – w mitologii greckiej córka Uranosa i Gai lub Okeanosa i Tetydy; jedna z żon Zeusa, matka Afrodyty, od jej imienia pochodzi jeden z przydomków Afrodyty – Dioneja; mirt – (łac. z gr., bot.) Myrtus, roślina z rodziny mirtowatych, krzew występujący w licznych gatunkach w cieplejszych okolicach kuli ziemskiej; najbardziej znany Myrtus communis, krzew obszaru śródziemnomorskiego, o drobnych, błyszczących, zimotrwałych, wonnych liściach i jadalnych, korzenno-słodkich owocach; uprawiany jako roślina ozdobna i dostarczająca olejku wonnego.

8Helena – (mit. gr.) wg „Iliady” najpiękniejsza kobieta na świecie, córka Zeusa i Ledy, wykluła się z jaja; siostra Klitajmestry, Kastora i Polluksa, żona Menelaosa i matka Hermione; porwanie Heleny przez Parysa stało się przyczyną wojny trojańskiej; po upadku Troi Helena powróciła do Sparty; wg palinodii Stesichorosa w Troi miał się znajdować tylko fantom Heleny, ona sama zaś przebywała w Egipcie, skąd zabrał ją Menelaos powracający spod Troi.

9Agamemnon – (mit. gr.) bohater „Iliady”, król Myken (lub Argos), naczelny wódz Achajów pod Troją; syn Atreusa (stąd zwany Atrydą), brat Menelaosa, mąż Klitajmestry, ojciec Ifigenii, Elektry i Orestesa; pod Troją poróżnił się z Achillesem, którego gniew i jego skutki stanowią treść „Iliady”; po powrocie do ojczyzny zamordowany przez Egista i Klitajmestrę; Agamemnon został pomszczony przez Orestesa; Atreus, Atreusz – (mit. gr.) król Myken, syn Pelopsa, brat Tyestesa, ojciec Agamemnona i Menelaosa; mszcząc się za uwiedzenie żony, Atreus podał Tyestesowi w czasie uczty pieczeń z jego pomordowanych synów; zginął z ręki Egista, syna Tyestesa; Pelops – (mit. gr.) syn Tantala, ojciec Atreusa i Tyestesa; jako młodzieniec został zabity przez ojca, poćwiartowany i w formie potrawy podany na ucztę bogom; wskrzeszony przebywał jakiś czas na Olimpie; wg jednego z podań inicjator igrzysk olimpijskich; Klitajmestra, Klitem(n)estra – (mit. gr.) małżonka Agamemnona, siostra Heleny i Dioskurów; wg wersji zachowanej w dziełach tragików greckich Klitajmestra, mszcząc się za doznane krzywdy (Ifigenia), wspólnie z Egistem zamordowała męża; obydwoje zginęli z ręki Orestesa, syna Klitajmestry; Ifigenia – (mit. gr.) córka Agamemnona i Klitajmestry, siostra Elektry i Orestesa; złożona przez ojca w ofierze przed wyprawą do Troi, została w ostatniej chwili uratowana przez Artemidę i zabrana jako kapłanka na Taurydę (Krym); uciekła stamtąd do Grecji z Orestesem przybyłym z polecenia wyroczni po posąg bogini; Elektra – (mit. gr.) córka Agamemnona i Klitajmestry, siostra Ifigenii i Orestesa; pomściła śmierć ojca, pomagając Orestesowi w zgładzeniu matki i Egista; Orestes – (mit. gr.) syn Agamemnona i Klitajmestry, brat m.in. Elektry; z woli Apollina mściciel ojca, morderca matki i Egista, sprawców jego śmierci; ścigany przez erynie, oczyścił się z winy za zbrodnie unosząc z Taurydy (Ifigenia) posąg Artemidy; po zgładzeniu Neoptolemosa poślubił Hermionę, córkę Heleny i otrzymał tron Sparty; Neoptolemos, Pyrros – (mit. gr.) syn Dejdamei i Achillesa; po śmierci ojca sprowadzony, na polecenie wyroczni, pod Troję, gdzie wsławił się bohaterskimi czynami; był jednym z załogi konia trojańskiego; pomścił śmierć ojca zabijając Priama; jako brankę otrzymał Andromachę; po powrocie do Epiru poślubił Hermione, córkę Menelaosa i Heleny; stało się to przyczyną sporu z Orestesem, któremu uprzednio przyrzeczono ją na żonę; z zemsty Orestes zabił Neoptolemosa; Andromacha – (mit. gr.) postać z „Iliady” i cyklu trojańskiego, żona Hektora, matka Astyanaksa; po upadku Troi branka Neoptolemosa, syna Achillesa; po jego śmierci żona wieszczka, Helenosa, brata Hektora; erynie – (mit. gr.) bóstwa chtoniczne, mścicielki wszelkiej nieprawości, utożsamiane z rzymskimi furiami; wg Hezjoda powstały ze spadłej na ziemię krwi okastrowanego Uranosa; wyrażały główną ideę religii greckiej – ścigały ludzi za przekroczenie miary (hybris), głównie za morderstwo, zwłaszcza popełnione w rodzinie (Edyp, Orestes); symbolizowały ideę porządku świata bronionego przeciw anarchii; wraz z pojawieniem się instytucji sądów przekształciły się w opiekunki ziemi uprawnej, zwane eumenidami [‘łaskawymi’]; bóstwa chtoniczne – (mit. gr.-rzym., od gr. chthónioi theoí bogowie świata podziemnego, uważani za potomków bogini Chthōn, tj. Ziemi) bóstwa świata podziemnego, zmarłych, śmierci, ciemności, także wegetacji roślinnej i płodności ziemi; Egist, Ajgistos – (mit. gr.) syn Tyestesa, brat Atreusa, kochanek żony Agamemnona, Klitajmestry i jej wspólnik w podstępnym zgładzeniu męża; zabity przez Orestesa, syna Agamemnona.

10Menelaos – w „Iliadzie” król Sparty, mąż Heleny, brat Agamemnona; jeden z wodzów greckich walczących pod Troją; po zdobyciu miasta i odzyskaniu Heleny wrócił do Sparty.

11Ajaks, Ajas, zw. Małym – w greckiej tradycji literackiej uczestnik wojny trojańskiej, doskonały biegacz, syn Ojleusa; za znieważenie Kasandry w świątyni Ateny, gdzie szukała schronienia, Grecy chcieli go ukamienować, lecz Ajas ratował się ucieczką, za sprawą obrażonej bogini utonął jednak w drodze powrotnej do domu.

12Diomedes – (mit. gr.) bohater etolski; wg „Iliady” jeden z najdzielniejszych wojowników pod Troją; król tracki, właściciel wspaniałych koni (lub klaczy), które żywił ludzkim mięsem; zdobycie ich było jedną z 12 prac Heraklesa.

13Nestor – (mit. gr.) król Pylos (ob. Pilos; Mesenia); najstarszy z wodzów greckich walczących pod Troją, znany z ogromnego doświadczenia i mądrych rad; (przen.) najstarszy, zasłużony przedstawiciel jakiejś grupy ludzi, otaczany powszechnym szacunkiem.

14Odyseusz, Odys, gr. Odysseus, łac. Ulisses, Ulixes – król Itaki, mąż Penelopy, ojciec Telemacha; bohater Odysei; doświadczony wódz, dzielny wojownik, świetny mówca, mądry doradca i mediator, zręczny dyplomata; odznaczył się szczególnie w walce o ciało Achillesa, a w sporze o jego zbroję odniósł zwycięstwo nad Ajasem (Wielkim); przygody Odyseusza, najprzemyślniejszego z Greków, w drodze spod Troi na Itakę są tematem „Odysei” (Polifem, Kirke, syreny, trojański koń, Kalipso); Telemach – (mit. gr.) syn Odyseusza i Penelopy; przed wyprawą ojca pod Troję oddany pod opiekę Mentorowi; poszukiwaniu Odyseusza przez Telemacha są poświęcone 4 pierwsze księgi Odysei (tzw. „Telemachia”); po powrocie ojca do Itaki pomógł mu w usunięciu zalotników matki; Mentor – (mit. gr.) mieszkaniec Itaki, przyjaciel Odyseusza; wyruszając pod Troję Odyseusz powierzył mu opiekę nad rodziną i domem; postać Mentora przybrała Atena towarzysząc Telemachowi w poszukiwaniu ojca; (pot.) doświadczony doradca; człowiek pouczający tonem wyższości; Polifem – (mit. gr.) cyklop, dziki i okrutny, syn Posejdona; uwięził Odyseusza wraz z towarzyszami i kilku z nich pożarł; Odyseusz oślepił go i wyprowadził pozostałych towarzyszy z jaskini, przywiązawszy ich pod brzuchami baranów; Galatea – (mit. gr.) jedna z Nereid, ukochana cyklopa Polifema, sprzyjająca pięknemu Acisowi, którego, przygniecionego skałą przez Polifema, zamieniła w strumień; Kirke, rzym. Cyrce – (mit. gr.) wg Odysei córka Heliosa, siostra Ajetesa i Pazyfae, groźna czarodziejka mieszkająca na wyspie Ajaja; gościła przez rok powracającego spod Troi Odyseusza (część jego towarzyszy na pewien czas zamieniła w wieprze), któremu urodziła syna, Telegonosa; oczyściła Jazona i Medeę z winy za zabicie jej brata, Apsyrtosa, odmówiła im jednak gościny; syreny – (mit. gr.) demony morza, pół kobiety, pół ptaki; kuszącym śpiewem wabiły żeglarzy i uśmiercały ich; jedynie Odyseusz zalepiwszy uszy towarzyszom, wysłuchał ich śpiewu przywiązany do masztu; wg innej wersji syreny były córkami Zeusa; towarzyszyły duszom zmarłych w drodze do Hadesu; trojański koń – (mit. gr.) ogromny koń drewniany, wybudowany za radą Odyseusza przez Achajów, w jego wnętrzu ukryło się 12 wojowników; Grecy pozorujący odwrót spod Troi, pozostawili konia pod miastem; mimo ostrzeżeń Kasandry, Trojanie wprowadzili konia do miasta; ukryci w jego wnętrzu wojownicy greccy otworzyli w nocy bramy miasta pozostałym Grekom; Troja została zdobyta i zniszczona; przenośnie koń trojański oznacza ukryte niebezpieczeństwo, podstępną zdradę; Kalipso, łac. Calypso – (mit. gr.) według „Odysei” nimfa, mieszkanka legendarnej wyspy Ogygii, u której brzegu rozbiły się okręty Odyseusza, wracającego spod Troi; Kalipso zatrzymała go u siebie i dopiero po 7 latach, na rozkaz Zeusa, wyprawiła w dalszą drogę.

15Idomeneusz – (mit. gr.) król Krety, syn Deukaliona, wnuk Minosa i Pasyfae. Wg Homera przywódca kontyngentu kreteńskiego w wojnie trojańskiej, sprzymierzeniec Greków, dzielny na polu bitwy, choć znacznie starszy od większości wojowników. Wg „Odysei”powrócił po wojnie szczęśliwie do ojczyzny, ale wg innego mitu, zaskoczony przez burzę morską w drodze powrotnej, ślubował bogom, że jeśli pozwolą mu wrócić zdrowo do kraju, złoży im w ofierze pierwszą napotkaną istotę. Był nią jego własny syn; mino to Idomeneusz dopełnił ślubu, a bogowie, oburzeni tą zbrodnią, nawiedzili Kretę zarazą, która spustoszyła wyspę. Inna wersja twierdzi, że zaraza była wynikiem niedopełnienia ślubu; w każdym razie Kreteńczycy wygnali go z kraju jako sprawcę zarazy.

16Schliemann Heinrich (Henryk) – (1822–90), niemiecki archeolog amator, entuzjasta antyku; kupiec; przeznaczył ogromny majątek na badania archeologiczne w celu udowodnienia, wbrew panującym poglądom, realności świata Homera; 1870–82 prowadził wykopaliska na wzgórzu Hisarlık (odkrycie ruin Troi), następnie w Mykenach, Orchomenos, Tyrynsie; od 1882 w pracach uczestniczył W. Dörpfeld; wyniki prac ogłosił w kilku dziełach, m.in.: „Mykenä” (1878), „Orchomenos” (1881), „Troja” (1884), „Tiryns” (1886); zbiory, złożone w berlińskim Museum für Früh- und Vorgeschichte, po II wojnie świat. w znacznej części wywiezione do ZSRR.

17Kalchas – (mit. gr.) wieszczek grecki, którego wróżby i przepowiednie odegrały dużą rolę w przebiegu wojny trojańskiej; jego pomysłem miał być m.in. podstęp z drewnianym koniem.

18Skamander – rzeka w starożytnej Troadzie, przepływająca obok Troi (wielokrotnie wspomniana w „Iliadzie” Homera), ob. Küçük Menderes w Turcji; wypływa z Wyżyny Anatolijskiej, uchodzi do cieśniny Dardanele; Troada – kraina historyczna w północno-zachodniej części Azji Mniejszej.

19Patrokles – bohater „Iliady”, syn Menojtiosa, najbliższy przyjaciel Achillesa; śmierć Patroklesa z ręki Hektora spowodowała, że Achilles podjął przerwaną walkę.

20palladion – (gr.) w mitologii greckiej i rzymskiej posążek kultowy uzbrojonej Ateny w Troi, warunkujący istnienie miasta; podczas wojny trojańskiej wykradziony (Diomedes?, Eneasz?) i wywieziony do Grecji lub Italii, stąd rzekome pochodzenie z Troi palladionów greckich (np. w Argos, Sparcie, Pellene) i rzymskich (w Lawinium, Rzymie); oprócz ksoanonu – typ najstarszego greckiego posągu kultowego – z drewna, ubrany w szatę i zbroję; zawsze otaczany wielką czcią; dziś palladiony znane tylko ze źródeł pisanych i ikonograf. (m.in. malowidła wazowe); być może inspirował wyobrażenie Ateny Promachos.

21Laokoon – (mit. gr.) Trojanin, kapłan Apollina; sprzeciwiał się wprowadzeniu do miasta konia trojańskiego i za to został wraz z synami uduszony przez 2 olbrzymie węże morskie zesłane przez bogów; scena śmierci Laokoona i jego synów stanowi temat słynnej rzeźby hellenistycznej („Laokoona Grupa”).

22Jonia – w starożytności nazwa części wybrzeża Azji Mniejszej zasiedlonego przez Jonów; od ok. 700 p.n.e. teren Dodekapolis – związku religijno-politycznego 12 miast (m.in. Chios, Kolofon, Kladzomeny, Teos, Efez, Samos, Priena), pod przewodnictwem Miletu, z ośrodkiem w Panionion koło Prieny, świętym okręgu Posejdona; od ok. 560 pod wodzą Lidii, od 546 – Persji; powstanie miast jońskich 500–494 p.n.e. przyspieszyło wojny perskie.

23Wyspy Eolskie, liparyjskie wyspy, Isole Lipari, Isole Eolie – archipelag 18 wulkanicznych wysp włoskich na Morzu Tyrreńskim, na północ od Sycylii.

24aojdowie – (gr.) w Grecji homerowej (VIII w. p.n.e.) poeci i pieśniarze (nadworni lub wędrowni) opiewający czyny bohaterów, wykonujący swoje utwory przy akompaniamencie formingi, drewnianego instrumentu strunowego.

25Pizystrat – tyran Aten 561–527 p.n.e.; władzę zdobył w wyniku toczących się po reformach Solona walk w łonie arystokracji ateńskiej; będąc sam arystokratą odwoływał się do poparcia różnych grup społecznych; za sprawą Pizystrata Ateny stały się ważnym ośrodkiem politycznym i gospodarczym Grecji; rozwinęły się handel i rzemiosło, podjęto wiele inwestycji budowlanych, nadano specjalną rangę uroczystościom ku czci Ateny i Dionizosa, nastąpił rozkwit rzeźby, na rozkaz tyrana sporządzono pierwszy rękopis dzieł Homera; Pizystrat nie zmienił stworzonego przez Solona ustroju, starał się jedynie obsadzać urzędy swoimi ludźmi, nie dokonał też żadnych rewolucyjnych zmian w dziedzinie społecznej; w późniejszej tradycji uchodził za dobrego władcę, jego panowanie uznano za czasy dobrobytu i spokoju; władzę po Pizystracie objęli jego synowie (Pizystratydzi).

26inwokacja – (łac.) rozwinięta apostrofa otwierająca poemat epicki, w której poeta zwraca się do muzy, bóstwa lub duchowego patrona z prośbą o inspirację; stały element eposu homeryckiego; należy do konwencjonalnych składników wierszowanej epiki heroicznej; apostrofa – (gr.) uroczysty zwrot skierowany do osoby (zmarłej lub nieobecnej), zjawiska, idei, przedmiotu, stosowany w mowach, poezji retorycznej, epice heroicznej; odmianą apostrofy jest inwokacja.

27frapujący – bardzo interesujący, ciekawy, wywierający silne wrażenie.

28fortel – (niem.) sprytny sposób pokonania trudności, osiągnięcia czego; podstęp, wybieg.