Teatr grecki.

pierwszym znanym do dziś gatunkiem dramatycznym w dziejach świata była tragedia – gatunek ten wyewoluował z prastarych sakralnych widowisk ku czci Dionizosa

nazwa gatunku oznacza w wolnym tłumaczeniu „pieśń kozła”

kozioł był zwierzęciem ofiarnym poświęconym Dionizosowi

Grecy czcili Dionizosa odprawiając obrzędy z uczestnictwem chóru, wykonującego dytyramby – obrzędowe pieśni pochwalne na jego cześć

forma kultu ewoluowała w stronę coraz wyraźniejszej widowiskowości

w pewnym momencie w działaniach chóru musiały pojawić się elementy gry aktorskiej

pierwszy znany z imienia aktorem (i ponoć także dramaturgiem) to Tespis (VI w p.n.e) – twórca koncepcji teatru

w Atenach, w czasie Wielkich Dionizjów odbywały się konkursy teatralne, tzw. agony

przygotowywano trylogie tragiczne – cykl trzech tragedii powiązanych tematem oraz jedną komedię

zwycięzca otrzymywał wieniec laurowy i nagrodę pieniężną

dytyramb – (gr.) utwór literacki napisany w celu wychwalenia, wysławienia kogoś albo czegoś; pieśń pochwalna; w starożytnej Grecji – uroczysta pieśń ku czci Dionizosa śpiewana przez chór z towarzyszeniem fletu.

podział dramatu na dwa gatunki

tragedia – zdaniem starożytnych Greków, tragedia była najwyższą formą sztuki. To napisany stylem wysokim utwór sceniczny, o stałej, rygorystycznie przestrzeganej konstrukcji. Akcja dramatu przebiega dwutorowo – przedstawiają ją partie aktorskie, po których następują wystąpienia chóru komentującego, interpretującego przebieg wydarzeń. Chór odśpiewuje swe partie, wspomagając się układami tanecznymi. Tematem tragedii starożytnej są losy człowieka ze szlachetnego rodu, stojącego w obliczu sytuacji, w której dochodzi do konfliktu między dwiema bezsprzecznie wykluczającymi się równouprawnionymi racjami. Ta sytuacja musi mieć charakter ostateczny – ważą się losy bohatera. Niemożliwe jest szczęśliwe zakończenie – nie ma kompromisu. Taki ponury zbieg okoliczności nazywamy sytuacją tragiczną. Akcja starożytnej tragedii musi odpowiadać zasadzie trzech jedności: jedność miejsca – wydarzenia rozgrywają się w jednym miejscu – najczęściej na pałacowym dziedzińcu. Jeśli coś dzieje się poza miejscem akcji, jest relacjonowane (posłaniec lub postaci dramatu). Jedność czasu – optymalny czas akcji – jedna doba. Dobrze, jeśli akcja rozgrywa się w ciągłym następstwie chronologicznym wydarzeń – bez przerw – w czasie rzeczywistym – czas spektaklu odpowiada czasowi w dramacie. Jedność akcji – akcja ma charakter jedno wątkowy, skupiony na głównym ciągu wydarzeń. Brak wątków drugoplanowych, epizodycznych, dygresyjnych. Stała, sformalizowana budowa tragedii: Prolog to pierwsza scena aktorska, zawiązująca akcję. Parodos to pierwsze wejście chóru, wprowadzające w problematykę dramatu. Właściwy trzon tragedii – przeplatające się epeisodiony (partie aktorskie, odpowiedniki dzisiejszych aktów) i stasimony (pieśni chóru komentujące każdy epeisodion). Liczba par stasimonów i epeisodionów waha się od 3 do 5. Tragedię kończy exodos (wyjście chóru) – pieśń podsumowująca, zawierająca mniej lub bardziej czytelne przesłanie tragedii.

komedia – gatunek znacznie mniej sformalizowany. Również występuje w nim chór. Tematyka komedii: dowcipna, lekka, służy zabawieniu widza. Dopuszczalne są przekroczenia obowiązujących konwencji. Początkowo podrzędna wobec tragedii. Służyła rozładowaniu napięcia po silnych emocjach, jakich dostarczała ta druga. Z biegiem czasu jednak komedia zyskała sporą autonomię – w późnej starożytności komedie często wystawiano jako samodzielny utwór.

Rozwój teatru greckiego.

kolejne etapy rozwoju teatru greckiego wiążą się z nazwiskami kilku najsłynniejszych starożytnych dramatopisarzy

w epoce archaicznej Tespis – jak głosi legenda – pierwszy tragik, miał wprowadzić na scenę oprócz chóru również pierwszego aktora

już od czasów Tespisa aktorami w dramacie mogli być wyłącznie mężczyźni

gdy grali role kobiece – posługiwali się kostiumem i maskami

prawdziwy rozkwit greckiego teatru zaczął się jednak w epoce klasycznej – V i IV w p.n.e.

sztuka dramatyczna stała się wówczas jednym z najważniejszych elementów starogreckiego życia kulturalnego – w miastach budowano ogromne kompleksy teatralne – a widzowie spędzali w nich całe dnie (zupełnie dosłownie – starożytne przedstawienie mogło trwać nawet kilkanaście godzin)

greckie polis prześcigały się w sprowadzaniu najlepszych dramatopisarzy – jakość wystawianych tragedii świadczyła o prestiżu miasta

treść dramatów zaczęła też zawierać odniesienia do sytuacji politycznej, co dodatkowo zwiększyło rolę teatru w życiu publicznym

w epoce klasycznej też doszło do kolejnych przemian w zakresie samej formy dramatów i ich inscenizacji

najpierw Ajschylos – autor m.in. „Orestei” i „Błagalnic” – zwiększył liczbę aktorów jednocześnie występujących na scenie do dwóch

później – Sofokles – autor „Króla Edypa” i „Antygony”, wprowadził trzeciego aktora

trzeci słynny tragik – Eurypides („Bachantki”, „Medea”) – na szeroką skalę stosował rozmaite machiny sceniczne uatrakcyjniające spektakl, do tego eksperymentował ze zwiększeniem liczby aktorów, a nawet przekroczeniem zasady trzech jedności

Budowa obiektu teatralnego.

grecki teatr miał charakter dużego, odkrytego amfiteatru wykutego w skale

część przeznaczoną dla widowni nazywano theatronem

na centralnym miejscu, u stóp widowni, znajdowała się kolista przestrzeń przeznaczona dla wykonującego na niej układy choreograficzne i śpiewającego chóru – orchestra

wejścia prowadzące do orchestry nazywano parodosami

akcja spektaklu rozgrywała się na proskenionie – odpowiedniku dzisiejszej sceny, znajdującym się nad orchestrą

nazwę skene nosił za to drewniany budyneczek położony za proskenionem – pełnił on funkcję teatralnych kulis i garderoby, jego ściany zaś wykorzystywano do mocowania elementów dekoracji scenograficznej

choreografia – sztuka komponowania tańców, baletów, scenicznych widowisk tanecznych itp.; sztuka taneczna; układ tańca lub ruchów tanecznych w widowisku scenicznym; zapisywanie ruchów tanecznych za pomocą specjalnych znaków; opis tańców i ich wykonania.

Dramat grecki.

„Antygona” tragedia Sofoklesa

Akcja dramatu Sofoklesa nawiązuje do mitu tebańskiego o rodzie Labdakidów. Po śmierci Edypa rozgorzała walka o tron pomiędzy braćmi Eteoklesem i Polinejkesem. Eteokles nie dotrzymał umowy i po roku sprawowania rządów nie chciał ustąpić bratu tronu. Ten sprowadził obce wojska, aby odzyskać koronę. W efekcie obydwaj bracia zginęli. Władzę objął ich stryj Kreon. Uznając Polinejkesa za zdrajcę zakazał grzebania jego zwłok, jednocześnie wyprawiając Eteoklesowi uroczysty pogrzeb. Akcja dramatu rozpoczyna się właśnie w tym momencie. Antygona, siostra zmarłych, przeciwstawia się rozkazowi Kreona i grzebie zwłoki brata. Ten czyn zarysowuje w tragedii sytuację konfliktu dramatycznego.

Ścierają się dwie racje:

Antygony, która:

• uznawała wyższość prawa boskiego nad ludzkim, które jako ustanowione nie może ich naruszać,
• sądziła, że ocena postępków człowieka, nawet niegodnych, winna zostać pozostawiona sądowi bożemu,
• twierdziła, że obowiązkiem krewnych jest pochowanie zmarłego, aby mógł po śmierci zaznać spokoju,
• kierowała się emocjami, miłością do brata, szacunkiem dla zmarłych, dlatego też oceniała czyn brata łagodniej, jako próbę odzyskania należnych mu praw do korony,
• kierowała się sumieniem, które nie pozwalałoby jej spokojnie żyć ze świadomością, że nie dopełniła obowiązku wobec zmarłego.

Antygona – zrodzona, z kazirodczego związku, świadoma jest ciążącej nad rodem klątwy. Dumna, harda, bezwzględna i konsekwentna nienawidzi Kreona, ale jej postawa to nie tylko bunt przeciwko nowemu władcy, ale przede wszystkim przeciwko losowi. Zdaje sobie sprawę, że jeżeli zwiąże się z Hajmanem, to klątwa obejmie również jej dzieci. Buntuje się zatem przeciwko losowi.

Kreona, który:

• uznawał wyższość prawa ustanowionego, pisanego nad zwyczajowym i uważał, że religia nie może ograniczać zakresu władzy królewskiej; był również przekonany, że bogowie nie mogą sprzyjać zdrajcom, gwałcicielom prawa,
• twierdził, że w imię pamięci niewinnych ofiar bratobójczej wojny zdrajców należy karać jak najsurowiej, a porzucenie ciała będzie doskonałym przykładem odstraszającym dla innych,
• kierował się dobrem państwa, racją stanu, świadomy, że bezprawie bywa przyczyną upadku państwa,
• musiał dbać o swój autorytet.

Kreon jest również dumny, uparty i nieustępliwy. Jego dewiza życiowa brzmi: „państwo – to jestem ja, nie słucham tłuszczy”. Spala go żądza władzy, którą objął w trudnym politycznie momencie

dramat stanowił ważny głos w dyskusji aktualnej również współcześnie. Sofokles jednoznacznie nie opowiedział się po żadnej ze stron, choć konstrukcja losów Kreona wskazuje, iż był rzecznikiem prawa boskiego

apodyktyczny władca Teb skazuje na śmierć niepokorną Antygonę, ale w efekcie traci najbliższą rodzinę, zarówno syn Hajmon, narzeczony Antygony, jak i jego matka popełniają samobójstwo

Kreon pozostaje sam, z poczuciem winy za zaistniałe wypadki (pod koniec powie: „jestem mniej niżeli niczem”)

utrata najbliższych, samotność, wyrzuty sumienia to największa kara dla człowieka

obok Antygony – symbolu buntu, braku pokory i odwagi, w dramacie występuje jej siostra – Ismena, uosobienie łagodności i pokory

Ismena zupełnie inaczej postrzega rolę kobiety („przecież kobietą jesteś, Antygono, i z mężczyznami do walki niezdolna: nam słuchać trzeba, bo im powierzono władzę nad światem”)

sądzi, iż sprawy państwa, wielka polityka, jej związek z etyką, a przede wszystkim bohaterskie gesty nie powinny być udziałem kobiety

jej rola to podtrzymywanie rodu, wychowanie dzieci i pielęgnowanie domowego ogniska

obecność Ismeny pozwoliła Sofoklesowi zderzyć ze sobą dwa różne światopoglądy, wprowadzić odwieczny dialog romantyzmu z racjonalizmem, buntu z pokorą, idealizmu z pragmatyzmem, stawiając tym samym pod znakiem zapytania słuszność postępowania Antygony

apodyktyczny – (gr.) nie znoszący sprzeciwu, narzucający komuś swoje zdanie; świadczący o czyjejś bezwzględności, stanowczości; kategoryczny.

Źródła teatru i dramatu greckiego.

narodziny teatru i dramatu

• Grecja dała prototyp (pierwowzór) widowiska teatralnego oraz architektury poprzez:
• formę i plan budynku
• technikę oraz kompozycję dramatu
• nazewnictwo
• narodziny teatru były ściśle związane z obrzędowością kultową ku czci boga Dionizosa – patrona:
• winnej latorośli
• beztroski
• narodzin życia i śmierci
• urodzajów
• urządzano specjalne obrzędowe procesje odbywające się w trakcie:
• Wielkich Dionizji (wiosna w mieście) – dających początek tragedii
• Małych Dionizji (jesień na wsi) – narodziny komedii
• wykonywano pieśni nazywane dytyrambami
• później pojawił się dialog przewodnika chóru (Koryfeusza) z samym chórem
• Ajschylos zatrudnił na scenie drugiego aktora
• Sofokles wprowadził do gry trzeciego wykonawcę
• pierwsi „aktorzy” ubrani byli w koźle skóry – stąd nazwa tragedia – „pieśń kozłów”
• wózek Tespisa, który symbolizował wracającego zza morza Dionizosa; z czasem począł pełnić funkcję platformy scenicznej

dytyramb – (gr.) w liryce starogreckiej hymn pochwalny ku czci Dionizosa (jeden z jego przydomków — Dithyrambos), rodzaj pieśni obrzędowej, śpiewanej przez chór przy dźwiękach aulosu, połączonej z tańcami, której zmodyfikowana forma stała się zalążkiem dramatu; aulosu – (gr.) popularny w starożytnej Grecji, związany z kultem Apollina, instrument dęty z grupy aerofonów o podwójnym stroiku; zwykle 2 piszczałki o różnej długości i liczbie otworów bocznych (4–15); specjalna opaska (phorbeia) nakładana na policzki ułatwiała zadęcie; podczas olimpiad organizowano m.in. zawody auletów w grze na aulosie.

zachowane do dzisiaj teatry warte obejrzenia w Grecji:

• Teatr Dionizosa w Atenach
• budowę rozpoczęto za czasów Sofoklesa
• mieścił ok. 17 tysięcy widzów
• Teatr Dionizosa w Delfach
• powstał w IV w. p.n.e.
• Teatr w Epidaurze na Peloponezie
• pochodzi z IV w. p.n.e.

wygląd i nazewnictwo przestrzeni teatralnej:

• teatr znajdował się na wolnym powietrzu
• widownie mieściły do 20 tysięcy widzów
• orchestra – plac do gry o kolistym kształcie
• na orchestrze grał chór
• theatron – widownia znajdująca się na zboczu góry, wzniesienia, półkolista, z miejscami do siedzenia
• skene
• początkowo garderoba aktorska i skład rekwizytów
• znajdowała się na wprost widowni i orchestry
• fronton służył za scenografię (tło) sztuki
• znajdowały się w nim trzy otwory wejściowe, z których centralne oznaczało wejście główne, królewskie
• proskenion
• dolna część frontowa skene, na której występowali aktorzy

fronton – frontowa ściana budynku; fasada.

aktorzy występowali:

• w maskach, których wygląd mimiczny oraz kolor symbolizował określony stan psychiczny i pozycję społeczną bohatera
• na koturnach – wysokich, na słupkach osadzonych butach, które podwyższały wzrost wykonawców (byli lepiej widoczni)
• w strojach, których barwy sygnalizowały rodzaj granej postaci

greckie pojęcie tragizmu

• zderzenie się racji moralnych, zawsze sprzecznych, w wyniku którego porażkę ponosi osoba szlachetna, nienaganna moralnie
• pojawienie się sytuacji, kiedy każdy wybór może okazać się niewłaściwy, niedobry dla każdej z postaci
• zarówno działania ludzkie, jak i wybory boskie, prowadzą postacie dramatu do katastrofy, nieuchronnego nieszczęścia
• finałem tak pojętego losu jest klęska życiowa, wygnanie, śmierć
• życie bohatera zdeterminowane jest przez:
• fatum – przeznaczenie, zły los
• bogów
• prawa natury
• różne racje moralne
• postępowanie innych ludzi
• konflikt między:
• sumieniem a uczuciem
• rozumem a chwilą dziejową
• obowiązkiem prywatnym a społecznym
• ogromna dysproporcja między winą a karą
• osoby tragedii często stają się dla siebie oraz innych jednocześnie winnymi i ofiarami, niewinnymi i katami

budowa tragedii greckiej

• prologos
• ustna zapowiedź, wprowadzenie w treść tragedii
• parodos
• wejście chóru na orchestrę
• epejsodion
• rodzaj aktu, część właściwej akcji
• stasimon
• komentarz chóru do wydarzeń
• dwa ostatnie elementy przeplatają się w ciągu akcji kilka razy
• exodos
• ostatnia pieśń i zejście chóru

reguły tragedii:

• zasada trzech jedności
• miejsca – wszystkie wydarzenia muszą się rozegrać w jednym miejscu (sala pałacowa, dziedziniec)
• czasu – czas trwania wydarzeń scenicznych nie może przekroczyć doby (24 godzin)
• akcji – przedstawienie jednego wątku, ważnego zdarzenia, problemu
• konflikt tragiczny
• problematyka musiała obejmować:
• najpopularniejsze mity greckie
• współczesność prezentowaną często w formie satyry politycznej czy obyczajowej
• konflikt człowieka z okrucieństwem świata
• deus ex machina (łac. dosł. bóg z maszyny)
• urządzenie teatralne, rodzaj żurawia, za pomocą którego wprowadzano na scenę bóstwo
• nieoczekiwane, „mechaniczne” zwroty w czasie trwania*akcji, prowadzące do niespodziewanego rozwiązania, nagłego zwrotu wydarzeń
• owe zwroty spowodowane były ingerencją boską
• na scenie nie mogło pojawić się więcej niż trzech aktorów
• w roli wykonawców występowali tylko mężczyźni
• wprowadzano także efekty świetlne i akustyczne

najwybitniejsi dramaturdzy

Ąjschylos (525–456 w. p.n.e.)

• „Oresteja” – trylogia („Agamemnon”, „Ofiarnice”, „Eumenidy”)
• „Prometeusz skowany”

Sofokles (496–406 w. p.n.e.)

ok. 120 sztuk (ok. 90 tragedii i 30 dramatów satyrowych), z których zachowało się 7 tragedii:

• „Ajas”
• „Antygona”
• „Król Edyp”
• „Trachinki”
• „Elektra”
• „Filoktet”
• „Edyp w Kolonie”

400 wierszy z dramatu satyrowego „Tropiciele” i ok. 1100 fragmentów

Eurypides (480–406 w. p.n.e.)

• „Medea”
• „Elektra”

Arystofanes (446–386 w. p.n.e.) – komedie

• „Ptaki”
• „Lizystrata”

Fryderyk Nietzsche6 twierdził, że:

• tragedia grecka zrodziła się z ducha muzyki
• w sztuce istnieje pierwiastek apolliński oraz przeciwstawny mu pierwiastek dionizyjski
• sztuka, w której dominuje żywioł beztroski, zmysłowy, nieposkromiony, irracjonalny nazywa się dionizyjską
• sztuka nasycona pierwiastkiem harmonijnym, powściągliwym, umiarkowanym, racjonalnym nazywana jest apollińską
• tragedię grecką tworzy zatem „chór dionizyjski, który wciąż na nowo wyładowuje się w apollińskim świecie obrazowym”

Nietzsche Fryderyk, Nietzsche Friedrich Wilhelm – (1844–1900), filozof niemiecki; 1869–79 profesor filologii klasycznej na uniwersytecie w Bazylei. W filozofii Nietzsche’go i jej literackiej formie (aforyzmów i przypowieści) znalazły odbicie zainteresowania muzyką i wieloletnia przyjaźń, a później konflikt z R. Wagnerem; istotny wpływ wywarł na nią także A. Schopenhauer. Postulaty Nietzsche’go: filozofia jako „mądrość tragiczna”, „przewartościowanie wszelkich wartości”, usytuowanie się „poza dobrem i złem”, przekroczenie historii przez ideę „wiecznego powrotu”, ideał „nadczłowieka” powodowanego „wolą mocy” realizującą się w dążeniu do władzy i panowania oraz obwieszczenie „śmierci Boga” i krytyka chrześcijaństwa stały się w kulturze epoki modernizmu symbolami buntu przeciw filisterstwu kultury mieszczańskiej i obłudnej religijności. U źródeł dramatyzmu przenikającego „filozofię życia” Nietzsche’go tkwi przeżycie i próba rozwiązania dylematu dwoistości człowieka oraz kultury; człowieka – jako wolnego, spontanicznego twórcy i jako istoty zdeterminowanej biologicznie; kultury – jako autonomicznego wytworu ludzkich działań, rozrywanej przez przeciwstawne żywioły: dionizyjski – symbolizujący spontaniczność, twórczość, irracjonalność, wtopienie się indywiduum w świat, bliskość naturze i cielesności, sferze popędów; apoliński – symbolizujący harmonijność, umiarkowanie, kontemplacyjność, racjonalność, odrębność indywiduum wobec świata. Choroba oraz napięcie wynikające z buntu, skrajnie krytyczne postawy wobec współczesności oraz wysiłku przezwyciężenia antynomii rozdzierających człowieka i kulturę, pozbawionych absolutnego, boskiego usankcjonowania, doprowadziły Nietzsche’go do obłędu. Wieloznaczna, wewnętrznie dramatyczna twórczość Nietzsche’go inspirowała pisarzy modernistycznych, patronowała tendencjom nihilistycznym, dekadenckim i pesymistycznym w literaturze i filozofii; w formie celowo zniekształconej (przez siostrę Nietzsche’go) została przywłaszczona przez ideologów nazizmu, a wreszcie znalazła swych interpretatorów i apologetów wśród XX-wiecznych egzystencjalistów (m.in. K. Jaspersa, M. Heideggera). Główne dzieła: „Narodziny tragedii, czyli Hellenizm i pesymizm” (1872), „Ludzkie, arcyludzkie” (1878), „Wiedza radosna” (1882), „Tako rzecze Zaratustra” (1883–85), „Poza dobrem i złem” (1886), „Zmierzch bożyszcz” (1889), „Wola mocy” (1901).

Utrwal terminy

agon – zawody teatralne w starożytnej Grecji; forma konkursu w różnych dyscyplinach, np. sporcie, muzyce, dramacie

archont – w starożytnej Grecji jeden z dziewięciu najwyższych urzędników wybierany na rok służby państwowej; szerokie kompetencje w dziedzinach: prawodawstwa, sądownictwa, wojska, religii

choreg – przewodnik, przodownik chóru, wybrany przez wysokich urzędników zamożny obywatel, który miał przygotować na własny koszt chór do agonów

dytyramby – greckie pieśni ku czci boga Dionizosa wykonywane z towarzyszeniem fletu; gatunek pieśni głoszącej czyjąś pochwałę

katharsis (gr. oczyszczenie) – wywołanie u widza uczucia, stanu duchowego, który zmusi go do myślenia, przemieni psychicznie, napełni optymizmem, pozwoli na zmianę własnego życia; forma wstrząsu psychicznego

konflikt tragiczny – podstawowa cecha tragedii antycznej, pojawienie się dwóch racji, spośród których nie można dokonać wyboru, gdyż trzeciego wyjścia nie ma

tetralogia – widowisko złożone z czterech części: trzech tragedii i jednego dramatu satyrowego; zawody trzech dramaturgów

W literaturze i sztukach pięknych

• Nicolas Boileau, „Sztuka poetycka”
• Pierre Corneille, „Rozprawa o trzech jednościach: akcji, czasu i miejsca”
• Friedrich Schiller, „O sztuce tragicznej”
• Anna Świderkówna, „Hellenika”

Wolter, „Rozprawa o tragedii”